GAGAVUZ TÜRKLERİNİ ANIMSAMAK

Mustafa Kaymakçı

Kapitalizmin Türkiye’de de yarattığı iklim krizi ve yakıcı bir hayat pahalılığı  varken kimileri “Gagavuz Türklerini Anımsamak” yazısının yeri var mı diyebilir?

Ben böyle düşünmüyorum. Türk halkı ve Türkiye Cumhuriyeti  Batı’da yaşamakta olan Türk soylarıyla da ilgilenmek zorunda. Bunlardan en az bilineni de Gagavuz Türkleri.

Gagavuz Türkleri Hakkında Ne Biliyoruz?

Gagavuz Türklerinin yaşadığı  Gagavuz ya  da Gagauziya Özerk Bölgesi, Romanya’nın bitişiğinde olan Moldova Cumhuriyeti’ne  bağlı.  1994 tarihinde yapılan referandumda Moldova’nın otonom bir bölgesi  olmuş.

Ülkeye ismini veren Gagavuzlar, Oğuz Türkü kökenli. Gagavuz  sözcüğünün Gök-Oğuzdan türediği düşünülmekte.

Romanya ve Macaristan’a göç eden Türkler olduğu gibi Gök-Oğuzlar da önceleri Romanya-Dobruca bölgesine yerleşmişler.

Gagavuzlar dini inanç olarak Ortodoksluğu benimsemişler.

Tarihte Avrupa’ya göç etmiş Türklerin pek çoğu asimile olurken, Gagavuzlar dillerini ve kültürlerini korumaya çalışmışlar. Romanya bölgesinden şimdiki bulundukları yere gelme nedenlerinin başında da asimile olmaya karşı gösterdikleri direnç olmuş.

Özellikle gelenekleri ve dillerinin Türkiye ile aynı olması, bu her iki değerin Orta Asya’dan beri korunup sürdürüldüğünü gösteriyor.

Gagavuzlar’ı Türk tutan en önemli öğelerin, inat derecesindeki Türklük Bilinci ve  Türk Dilinde yapılan Ortodoks ayinlerin olduğu belirtiliyor.

Temizliğe verdikleri önem, toplu alanlarda oldukça dikkat çekici. Hastane ve okulları oldukça temiz.

Ancak sırası gelmişken şunu da söylemeliyiz. Kırsalda yaşayan Gagavuzlar ile kentlerde yaşayanlar arasında, kimi ayrımlar yok değil. Kentlerdeki okumuşlarda Rus  kültürünün egemenliği görülüyor. Bunların bir kesimi Anadillerini konuşamıyorlar. Bu kapsamda  Komrat  Üniversitesi’nde eğitim dili, Rusça ve Romence. Seçmeli dili ise Gagavuzca.

Gagavuz Dünyası ile Atatürk Cumhuriyeti arasında ilişki nasıl başlamış?

Atatürk’ün Türkiye dışındaki Türk topluluklarına olan ilgisinin, siyasal ve dinsel sınırlar tanımamış olduğu biliniyor. Bunun bir örneği, Gagavuz Dünyası ile verilebilir. Atatürk’ün görevlendirdiği Bükreş Büyükelçisi Hamdullah Suphi Tanrıöver, Ortodoks mezhebindeki Gagavuz Türkü soydaşlarımız  ile yakından ilgilenmiş. Sefaret çalışanlarını Gagavuzlardan seçmiş; ardından da yetenekli Gagavuz çocuklarına öncelik vererek ilk  aşamada yaklaşık 40 kişilik bir öğrenci grubunu öğrenim için Türkiye’ye göndermiş. Daha sonra bu sayı 200’ü aşmış. Bunların bir kısmı tekrar ülkesine dönerek toplumuna Türklük bilinci ile hizmet ederken, Türkiye’de kalanlar da bilim ve kültür  alanında önemli görevlerde bulunmuşlar.

Gagavuz Dünyasının Sorunları Ne?

Gagauziya’nın nüfusu 160 bin. 33 bini yurtdışında çalışıyor. Bunun da 25 bini Rusya’da. Avrupa’nın en yoksul yerlerinden birisi. Ekonomisi, tarıma dayalı. Ürettikleri  şarap ve tarım ürünleri büyük oranda Rusya’ya satılıyor.

Deniz Berktay, 15 Ağustos 2023 tarihli “Gagavuz Türkleri krizin ortasında” yazısında: ” Moldova  hükümetleri, eskiden beri Gagavuz özerkliğini kısmaya çalışıyor, buraya yatırımın önüne geçiyordu. Moldova nüfusu zaten yoksul. Gagavuzlar, ortalamadan daha da yoksul. Moldovalılar çalışmak için Romanya ve AB ülkelerine giderken Gagavuzlar, Rusya ve Türkiye’yi seçiyor. Gagavuzlar, eskiden beri Rus yanlısı partilere oy veriyor… Buna karşın Batı yanlıları, Batı’nın da desteğiyle Moldova’da bütün kurumlarda denetimi ele geçirdi… Bu mayısta düzenlenen Gagavuz Yeri başkanlık seçimlerini, Rusya yanlısı çizgideki Şor Partisi’nin adayı Yevgeniya Gutsul kazandı. Böylece, selefi İrina Vlah’ın ardından, ikinci Gagavuz başkanı oldu. Ne var ki başkanlığı, Moldova tarafından onaylanmadı. Anayasanın Gagavuz başkanının hükümette yer almasını öngörmesine karşılık Moldova hükümeti buna yanaşmıyor.” diyor.

Türkiye Ne Yapabilir?

Türkiye, özellikle 1994 yılında itibaren Gagavuz Türklerinin ekonomik, sosyal  ve kültürel  konularıyla ilgilenmeye başlamış. Kimi  ekonomik yatırımlar yapmış ve destek olmuş.

Ancak yapılacak çok iş var. Erkek ve kadınlar arasında işsizlik yüksek düzeyde.

Bu  özerk bölgeye, Türkiye tarımsal sanayi temelli yatırımlara hız  vermeli, ürünlerini alma  güvencesi  sağlamalı. Bu bağlamda at yetiştiriciliği kültürü yüksek düzeyde. Afrika ülkelerinde toprak  satın alan Tarım Bakanlığı bu konuda özel bir bağ kurmalı.

Diasporada yaşayan Gagavuzların, ülkelerinde yatırım yapmaları için Türkiye’den destek sağlanmalı.

Komrat Üniversitesi ile Türkiye Üniversiteleri arasında başlatılan işbirliği çalışmaları, daha yüksek düzeye çıkartılmalı. Salt Gagavuzya’dan değil, Türkiye’den de gönderilen öğrenci sayısı artırılmalı.

Gagavuz Türkleri, Kiril harflerinde Latin harflerine geçmiş durumda. Çağdaş edebiyatımız başta olmak üzere Türk klasikleri de Gagavuz Türkçesine uyarlamalı.

Yazımı sonlandırırken şunları söylemeliyim. Türk soyları arasında kültürel birlik kurmaya çalışmak, herşeyin ötesinde bir insanlık borcudur. Bir kültürün yok olmasına hiç kimse “evet” diyemez.

Üstelik değinildiği üzere, Gagavuzlar dillerini ve kültürlerini korumuşlar. Gidenler gözlemlemiştir. Örneğin kırsalındaki Türküler, Batı Trakya Türklerin söyleyip çaldıkları Türkülerin benzeri değil, aynısı.

Azim ve Karar, 24.08.2023